STRAUSS JOHANN

STRAUSS JOHANN, mł. (1825–99), syn Johanna (st.), kompozytor austr.; zw. królem walca; 1844 zał. orkiestrę, z którą odbył liczne tourneés po Europie (m.in. 1850 koncertował w Warszawie) i Stanach Zjedn.; walce wiedeńskie (m.in. Nad pięknym modrym Dunajem 1867, Wino, kobieta i śpiew 1869, Wiedeńska krew 1871), operetki (Zemsta nietoperza, wyst. Wiedeń 1874, Baron cygański, tamże 1885), polki, kadryle, marsze.

SKRIABIN ALEKSANDR N.

SKRIABIN ALEKSANDR N. (1872–1915), ros. kompozytor i pianista; wybitny przedstawiciel ekspresjonizmu w muzyce; 1898–1903 prof. konserwatorium w Moskwie; twórca filoz. koncepcji muzyki, mającej uszlachetniać słuchaczy przez wprowadzanie ich w stan ekstazy; zarówno w twórczości fortepianowej, pozostającej początkowo pod wpływem F. Chopina i F. Liszta, jak i symfonicznej Skriabin znacznie wzbogacił harmonikę (akordy o budowie kwartowej i tzw. akord prometejski: c–fis–b–e^1–a1–d2); inna jego koncepcja, syntezy sztuk (muzyki, tańca, plastyki), przejawiająca się w poemacie Prometeusz wprowadzeniem gry świateł uzyskiwanej na tzw. clavier a lumiere, miała się urzeczywistnić w nie ukończonym misterium L'acte préalable; utwory symfoniczne (3 symfonie: I E-dur 1900, z chórami i solistami, III c-moll „Boski poemat” 1903; poematy: Poemat ekstazy 1907, Prometeusz — poemat ognia na orkiestrę, chór i organy 1910), fortepianowe (10 sonat, preludia, etiudy, mazurki, nokturny, impromptus, poematy, Koncert fis-moll 1897); pol. wybór listów Cały jestem pragnieniem nieskończonym! (1976).

SCHUMANN ROBERT

SCHUMANN ROBERT (1810–56), niem. kompozytor i pianista; jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu w muzyce; wykazywał też zdolności lit. (młodzieńcze próby prozatorskie i poet.), widoczne w publicystyce muz.; 1834 zał. czasopismo muz. „Neue Zeitschrift für Musik”; jako krytyk muz. recenzował entuzjastycznie pierwsze dzieła F. Chopina („Panowie, czapki z głowy, oto geniusz”) i J. Brahmsa, z którym się później przyjaźnił; jako pianista koncertował gł. z żoną Clarą, z domu Wieck (1819–96), wybitną pianistką, m.in. 1844 odbył tournée po Rosji, 1849 po Niemczech; działał też jako pedagog w konserwatorium w Lipsku i jako dyrygent w Dreźnie i Düsseldorfie; działalność twórczą Schulza przerwała choroba umysłowa (zasygnalizowana 1854 próbą samobójstwa) i pobyt w zamkniętym zakładzie leczn. w Endenich. Indywidualność kompozytorska Schumanna znalazła wyraz przede wszystkim w jego utworach fortepianowych, opatrywanych często programowymi, poet. tytułami, oraz w pieśniach; Schumann komponował cykle miniatur fortepianowych (m.in. Les Pappillons 1828–32, Karnawał 1834–35, Utwory fantastyczne 1832–37, Sceny dziecięce 1838, z popularnym Marzeniem, Kreisleriana 1838, Sceny leśne 1848–49, Kartki z albumu 1832–45, Album dla młodzieży 1848, także 3 sonaty, Etiudy symfoniczne 1834) i cykle pieśni (m.in. Myrthen, do słów J.W. Goethego, H. Heinego, G. Byrona, i Miłość poety, do słów Heinego, oba 1840); nadto 4 symfonie (I — „Wiosenna” 1841, III — „Reńska” 1850), koncerty (fortepianowy 1845, wiolonczelowy 1850, skrzypcowy 1853), utwory kamer. (3 tria fortepianowe, 3 kwartety smyczkowe, 2 kwartety fortepianowe, Kwintet fortepianowy Es-dur 1842), oratoria (Raj i Peri 1843), opera Genoveva (wyst. Lipsk 1850).

ROSSINI GIOACCHINO

ROSSINI GIOACCHINO (1792–1868), wł. kompozytor operowy; od 1824 przebywał w Paryżu; we wczesnych operach kontynuował styl klas. opery N. Piccinniego i W.A. Mozarta, później nawiązywał do romant. opery heroicznej; R. stworzył własny oryginalny styl; skomponował 39 oper, w tym opery buffa (Włoszka w Algierze, wyst. Wenecja 1813, Cyrulik sewilski do libretta C. Sterbiniego wg komedii P. Beaumarchais'go, Rzym 1816, jedno z najwybitniejszych dzieł tego gatunku, skomponowane zaledwie w ciągu 13 dni, Sroka złodziejka, Mediolan 1817), opery seria (Mojżesz w Egipcie, wyst. Neapol 1818, Semiramida, Wenecja 1823, Wilhelm Tell, Paryż 1829); ponadto kantaty, Stabat Mater (1841), utwory orkiestrowe, kamer., rel., pieśni.

RAVEL MAURICE

RAVEL MAURICE (1875–1937), kompozytor franc.; 1922–32 odbył kilka podróży koncertowych po Europie i Stanach Zjedn., dyrygując swoimi utworami; styl R. cechuje się powściągliwością wyrazu i logiką formy, a zarazem szczególną wrażliwością harmoniczną i rytmiczną; zawiera elementy impresjonizmu, atonalizmu, nawiązania do muzyki klawesynistów franc., jazzu, folkloru, zwł. hiszp. i cygańskiego; opery (Godzina hiszpańska 1911, Dziecko i czary 1925), balet Dafnis i Chloe (1912), mistrzowsko instrumentowane utwory orkiestrowe (Rapsodia hiszpańska 1907, Bolero 1927), kamer., fortepianowe: Jeux d'eau (1901), Miroirs (1905), Gaspard de la nuit (1908), Le tombeau de Couperin (1917), utwory wok.-instrumentalne (cykl pieśni Szeherezada 1903).

RACHMANINOW SIERGIEJ W.

RACHMANINOW SIERGIEJ W. (1873–1943), ros. kompozytor i pianista; jeden z najwybitniejszych pianistów 1 poł. XX w.; działał też jako dyrygent (m.in. 1905–06 w Teatrze Wielkim w Moskwie); od 1917 przebywał w Stanach Zjedn.; w twórczości kontynuował tradycje stylu P.I. Czajkowskiego; znacznie wzbogacił fakturę fortepianową; jego muzykę cechują melancholia i patos wyrazu, rozbud. linie melodyczne i dyscyplina formy; 4 koncerty fortepianowe (II c-moll 1901, III d-moll 1909), Rapsodia na temat Paganiniego na fortepian i orkiestrę (1934), 3 symfonie (I d-moll 1895, II e-moll 1907, III a-moll 1936), poemat symfoniczny Wyspa umarłych (1907, pod wpływem obrazu A. Böcklina), utwory fortepianowe (preludia, m.in. popularne Preludium cis-moll, wyd. 1892, etiudy, sonaty), kamer. (Trio élégiaque d-moll 1893), opery (Aleko, wyst. Moskwa 1893, Francesca da Rimini, tamże 1906), kantata Wiosna (1902), pieśni w stylu ros. romansów.

PROKOFJEW, Prokofiew, SIERGIEJ S.

PROKOFJEW, Prokofiew, SIERGIEJ S. (1891–1953), ros. kompozytor i pianista; 1918–32 przebywał poza krajem (koncertował, współpracował m.in. z S.P. Diagilewem); twórczość Prokofjewa odegrała ważną rolę w rozwoju muzyki eur. XX w.; jej cechy to: uprzywilejowana rola rytmu, skłonność do silnych kontrastów, do parodii i groteski; opery nawiązywały do ekspresjonizmu; okres twórczości Prokofjewa po powrocie do kraju cechuje się uproszczeniem stylu, będącym ustępstwem na rzecz panującego wówczas w ZSRR realizmu socjalist.; 8 oper (Miłość do trzech pomarańczy, wyst. 1921, Zaręczyny w klasztorze — 1946, Wojna i pokój — 1946, 2 red. 1952, Ognisty anioł — 1955), 7 baletów (m.in. Romeo i Julia, wyst. 1938, Kopciuszek — 1944), 7 symfonii (m.in. D-dur „Klasyczna” 1917), Suita Scytyjska (1914), baśń symfoniczna Piotruś i wilk (1936), koncerty (5 fortepianowych, 2 skrzypcowe), fortepianowe sonaty, Sarkazmy (1914), Wizje ulotne (1917), utwory kamer., pieśni, kantaty, muzyka film. (m.in. Aleksander Newski S.M. Eisensteina 1938); pol. wybory pism: Autobiografia (1970, pełne wyd. ros. 1973), Merci za miły list (1970), Refleksje, notatki, wypowiedzi (1971).

OFFENBACH JACQUES

OFFENBACH JACQUES (1819–80), kompozytor franc.; 1833 przybył do Paryża z Kolonii; początkowo działał jako wiolonczelista, koncertując we Francji, a także w Niemczech i W. Brytanii; twórca ok. 90 popularnych operetek, melodyjnych, pełnych werwy (wprowadził do nich kankana), zręcznie instrumentowanych, których libretta są często dowcipną satyrą na obyczaje franc. arystokracji II Cesarstwa; Orfeusz w piekle (1858), Piękna Helena (1864), Życie paryskie (1866), Wielka Księżna Gerolstein (1867); także opery, m.in. Opowieści Hoffmanna (1881).

MUSORGSKI MODEST P.

MUSORGSKI MODEST P. (1839–81), kompozytor ros.; czołowy przedstawiciel ros. szkoły w muzyce; od 1856 należał do Potężnej Gromadki; dzieła o oryginalnych pomysłach harmonicznych, wyprzedzających zdobycze impresjonizmu franc., i metrorytmicznych, nawiązujące do folkloru ros.; dramaty muz.: Borys Godunow (1872, wg A.S. Puszkina, znany w instrumentacji N.A. Rimskiego-Korsakowa, także D.D. Szostakowicza), Chowańszczyzna (1866, dokończony i zinstrumentowany przez Rimskiego-Korsakowa)  o tematyce hist., z potężnymi scenami chóralnymi, opera komiczna Jarmark Soroczyński (1874–80, wg N.W. Gogola, nie dokończona); pieśni (cykle: Z izby dziecięcej 1868–72, Pieśni i tańce śmierci 1874–77), miniatury fortepianowe (Obrazki z wystawy 1874, wykonywane także w orkiestracji M. Ravela), utwory orkiestrowe (poemat symfoniczny Noc na Łysej Górze 1867).

STRAUSS JOHANN

STRAUSS JOHANN, st. (1804–49), ojciec Johanna (mł.), kompozytor austr.; 1824 zał. zespół muz., z którym występował jako skrzypek i dyrygent w kawiarniach wiedeńskich, od 1833 także za granicą; jako dyrektor (od 1835) balów dworskich przyczynił się do rozpowszechnienia w Wiedniu walca; autor 152 walców, także kontredansów, polek, galopów, marszów.

STRAUSS RICHARD

STRAUSS RICHARD (1864–1949), niem. kompozytor i dyrygent; jeden z czołowych kontynuatorów neoromantyzmu w muzyce; wzrastał w rodzinie muzyków (ojciec był waltornistą opery dworskiej w Monachium), wcześnie objawił zdolności kompozytorskie i dyrygenckie, dostrzeżone m.in. przez H. von Bülowa, którego asystentem został 1885; jako dyrygent odnosił sukcesy w Europie i obu Amerykach; dyrygował orkiestrami operowymi (m.in. 1894–98 w Monachium, 1898–1918 w Berlinie, 1918–24 dyr. Staatsoper w Wiedniu) i orkiestrami symfonicznymi (Tonkünstler-Orchester w Berlinie, Filharmonicy Wiedeńscy, gościnnie — zespoły ang., amer. i in.); 1933 został prezesem Reichmusikkammer, 1935 zrezygnował z tego stanowiska w proteście przeciw szykanowaniu S. Zweiga, z którym współpracował. W twórczości Straussa wyodrębniają się 2 wielkie nurty: operowy, w którym Strauss rozwijał ideę dramatu muz. R. Wagnera, i symfoniczny, w którym nawiązał do programowej muzyki F. Liszta; opery i inne dzieła sceniczne (m.in. Salome, wyst. Drezno 1905, Elektra, tamże 1909, Kawaler z różą, zw. też Kawaler srebrnej róży, tamże 1911, Ariadna na Naksos, nowa wersja wyst. Wiedeń 1916, Kobieta bez cienia, tamże 1919, Intermezzo, Drezno 1924, Arabella, tamże 1933, Milcząca kobieta, tamże 1935, Capriccio, Monachium 1942), błyskotliwie instrumentowane poematy symfoniczne (m.in. Don Juan 1888, Śmierć i wyzwolenie 1889, Ucieszne figle Dyla Sowizdrzała 1895, Tako rzecze Zaratustra 1896, Don Kichot 1897, Życie bohatera 1898), Sinfonia domestica (1903), Symfonia alpejska (1915), Metamorfozy na orkiestrę smyczkową (1945), koncerty (m.in. 2 waltorniowe 1883, 1942, obojowy 1945), utwory kamer., pieśni solowe i z towarzyszeniem orkiestry, balety.

SZOSTAKOWICZ DMITRIJ D.

SZOSTAKOWICZ DMITRIJ D. (1906–75), kompozytor ros.; jeden z najwybitniejszych symfoników XX w.; był także pianistą i pedagogiem; 1937–41 wykładał kompozycję w konserwatorium w Leningradzie (od 1939 prof.), tam też do czasu ewakuacji do Kujbyszewa (ob. Samara) przebywał podczas blokady miasta i skomponował VII Symfonię, zw. Leningradzką; 1943–48 prof. konserwatorium w Moskwie; do jego uczniów należeli m.in. kompozytorzy: G.W. Swiridow, K. Karajew, B.A. Czajkowski, G.I. Ustwolska. Szostakowicz skomponował 15 symfonii, z których popularność zdobyły zwł. I (1925), V (1937), VII, zw. Leningradzką (1941), IX (1945), X (1953), XI „Rok 1905” (1957), XIV, na sopran, bas i orkiestrę (1969), XV (1971); ponadto koncerty (2 skrzypcowe, 2 wiolonczelowe, fortepianowy), utwory kamer. (15 kwartetów smyczkowych), fortepianowe (Aforyzmy 1927, 24 Preludia 1933, 24 Preludia i fugi 1951), wok.-instrumentalne (poemat Kaźń Stiepana Riazina 1964, 7 Wierszy Aleksandra Błoka 1967, 6 Wierszy Mariny Cwietajewej 1974, pieśni solowe, chóralne), opery (Nos wg N.W. Gogola, wyst. Leningrad 1930, Katarzyna Izmaiłowa, wyst. Moskwa 1963, poprzednia wersja wyst. w Leningradzie 1934 pt. Lady Mackbeth mceńskiego powiatu), muzyka film. i teatr.

VERDI GIUSEPPE

VERDI GIUSEPPE (1813–1901), kompozytor wł.; jeden z wielkich twórców opery wł., którym zawdzięczała ona swoją hegemonię na przeł. XIX i XX w.; wczesne opery Verdiego(Nabuchodonozor, wyst. Mediolan 1842, Ernani, Wenecja 1844, Mackbeth, Florencja 1847) nawiązywały do opery heroicznej; dojrzałą twórczość reprezentują opery realist., odznaczające się bogactwem melodyki, silnie związanej z melodyką lud. pieśni wł. (Rigoletto, Wenecja 1851, Trubadur, właśc. Il Trovatore, Rzym 1853, Traviata, Wenecja 1853, Nieszpory sycylijskie, Paryż 1855, Bal maskowy, Rzym 1859, Don Carlos, Paryż 1867, Aida, Kair 1871); do koncepcji dramatu muz. zbliżył się Verdim.in. przez ograniczenie roli arii na rzecz recitativo accompagnato (recytatyw), w Otellu (1887) i komedii lirycznej Falstaff (obie: Mediolan 1893); większość z ok. 30 oper Verdiego(niektóre w kilku wersjach) utrzymuje się nadal w repertuarze teatrów operowych na całym świecie; Verdiskomponował ponadto Requiem (1874, utrzymane w dram. stylu operowym), Te Deum (1897), Stabat Mater (1897), Ave Maria na sopran i orkiestrę smyczkową (1880), Kwartet smyczkowy e-moll (1873), romanse na głos i fortepian

VIVALDI ANTONIO

VIVALDI ANTONIO (1678–1741), wł. kompozytor i skrzypek, ksiądz; zw. Il preto rosso  [‘rudy ksiądz’]; jeden z najwybitniejszych reprezentantów muzyki późnego baroku;  1703–40 (z przerwami) działał jako pedagog, dyrygent i kompozytor przy konserwatorium (sierocińcu) Ospedale della Pieta w Wenecji; 1718–20 pełnił funkcję maestro di cappella da camera na dworze książęcym w Mantui; odbył kilka podróży do innych miast wł., a także do Czech, Niemiec i  Austrii (zm. w Wiedniu). Był cenionym wirtuozem skrzypiec; wzbogacił technikę gry na tym  instrumencie (stosował nowe sposoby wydobywania dźwięku, grę w 12 pozycjach, skordaturę);  w twórczości dbał o rytmiczną wyrazistość tematów, przedkładał fakturę homofoniczną nad polifoniczną; rozwinął formę koncertu solowego, zwł. skrzypcowego (zbiory L'estro armonico,  La stravaganza, Il cimento dell'armonia e dell'invenzione, m.in. wraz z programowymi Czterema porami roku, Burzą morską, Polowaniem); w koncertach wiolonczelowych wprowadził po raz pierwszy skracanie strun kciukiem; dowodem uznania współczesnych były transkrypcje jego koncertów skrzypcowych, dokonywane m.in. przez J.S. Bacha; Vivaldi jest też autorem ponad 40 oper, serenad (m.in. skomponowanej dla upamiętnienia ślubu króla Ludwika XV z Marią Leszczyńską i wykonanej 1725 w Wenecji), oratoriów (Judyta tryumfująca 1716), kantat, sinfonii i koncertów na orkiestrę smyczkową, koncertów na różne instrumenty, sonat skrzypcowych, wiolonczelowych, sonat na dwoje skrzypiec, wokalnych utworów rel. (msze, psalmy, hymny, motety).

WAGNER RICHARD

 

WAGNER RICHARD (1813–83), niem. kompozytor, dyrygent, poeta i teoretyk sztuki;  jeden z gł. przedstawicieli niem. neoromantyzmu; twórca dramatu muz.; wybitny nowator w dziedzinie harmonii (stworzył tzw. akord tristanowski, rozbudował chromatykę, stosował często alteracje, modulacje, wykorzystując maksymalnie możliwości tkwiące w systemie dur-moll), mistrz instrumentacji (rozszerzył instrumentarium orkiestrowe, m.in. wprowadził tzw. tuby wagnerowskie); początkowo dyrygent i dyr. muz. teatrów w Magdeburgu, Królewcu i Rydze; 1839–41 przebywał w Paryżu, gdzie wprawdzie nie zdołał wystawić swych dzieł w tamtejszych teatrach, lecz nawiązał kontakty z muzykami: G. Meyerbeerem, H. Berliozem, a zwł. F. Lisztem, z którym się zaprzyjaźnił i którego córka, Cosima, została 1870 jego żoną; 1842–49 był dyrygentem w Operze Królewskiej w Dreźnie (zyskał uznanie, wykonując utwory L. van Beethovena, a także wystawiając swoje pierwsze dzieła); po stłumieniu 1849 w Dreźnie powstania majowego, w którym brał udział, wyjechał do Szwajcarii; 1861 powrócił do Niemiec; znajdując oparcie w królu bawarskim Ludwiku II, z którym się przyjaźnił, 1865 został pianistą na dworze w Monachium, 1867 tamże dyrygentem teatru, a 1872 osiadł w Bayreuth. Trzon twórczości Wagnera stanowią opery i dramaty muz., oparte na własnych librettach kompozytora, w  których wykorzystywał często starogerm. mity i legendy; wczesne dzieła (Holender tułacz 1843, Tannhäuser 1845, Lohengrin 1850) były w zasadzie jeszcze operami romant.; koncepcję dramatu muz., który miał być syntezą muzyki, poezji, obrazu i akcji scenicznej, zrealizował Wagner w tetralogii Pierścień Nibelunga (Złoto Renu 1854, wyst. 1869, Walkiria 1856, wyst. 1870, Zygfryd 1869, wyst. 1876, Zmierzch bogów 1874, wyst. 1876); w tetralogii, podobnie jak w dramacie Tristan i Izolda (1859, wyst. 1865), operze Śpiewacy norymberscy (1868), misterium Parsifal (1882), inne utwory Wagnera: orkiestrowe (uwertury, m.in. Polonia 1836, skomponowana pod wrażeniem upadku powstania listopadowego 1830–31 i będąca wyrazem solidarności z jego uczestnikami, Symfonia C-dur 1832), fortepianowe, Kantata noworoczna (1835), pieśni, utwory na chóry męskie; pisma z teorii sztuki (Sztuka i rewolucja 1849, wyd. pol. 1904, Opera i dramat 1851.

RIMSKI-KORSAKOW NIKOŁAJ A.

RIMSKI-KORSAKOW NIKOŁAJ A. (1844–1908), kompozytor ros.; należał do Potężnej Gromadki; od 1871 prof. konserwatorium w Petersburgu, wychowawca wielu wybitnych kompozytorów, m.in.: A.K. Ladowa, A.K. Głazunowa, O. Respighiego, S.S. Prokofjewa, I.F. Strawinskiego; w twórczości, zwł. w muzyce dram., podejmował tematykę baśniową i hist.; nawiązywał do ros. folkloru muz., wprowadzał elementy muzyki orientalnej; jego muzyka symfoniczna ma charakter programowy, jest błyskotliwie instrumentowana; uznany za mistrza instrumentacji, rozwijał w tym zakresie osiągnięcia H. Berlioza i R. Wagnera; opery (m.in.: Sadko, wyst. Moskwa 1898, Bajka o carze Sałtanie, tamże 1900, z popularnym Lotem trzmiela, Złoty kogucik, tamże 1909), utwory orkiestrowe (symfonie, Kaprys hiszpański 1887, suita Szeherezada 1888); muzyka kamer., kantaty (m.in. Świtezianka 1897 wg tekstu A. Mickiewicza), utwory fortepianowe, pieśni, opracowania utworów kompozytorów ros. (zwł. instrumentacja oper Borys Godunow i Chowańszczyzna M.P. Musorgskiego); podręczniki (Zasady instrumentacji 1913, Harmonia. Podstawowe zasady 1884).

MOZART WOLFGANG AMADEUS

MOZART WOLFGANG AMADEUS (1756–91), kompozytor austr., jeden z klasyków wiedeńskich. Występował od 6 roku życia z ojcem Leopoldem i siostrą Anną Marią, grał na klawikordzie, klawesynie, fortepianie, organach i skrzypcach na dworach cesarskich, król. i w salonach arystokracji w całej Europie; 1769–77 i 1779–81 był koncertmistrzem kapeli arcybiskupa w Salzburgu; wyjeżdżał w tym czasie do Włoch, Wiednia, Monachium, Mannheimu i Paryża. Od 1781 przebywał stale w Wiedniu, mianowany tamże 1787 kompozytorem cesarskim. Twórczość Mozarta stanowi syntezę tradycji niem. i wł. i obejmuje wszystkie ważniejsze ówczesne formy muzyczne. W muzyce dram. nawiązał do zdobyczy szkoły neapolitańskiej (opery serio: Idomeneo 1781, La clemenza di Tito 1791, wł. opery buffo: La finta giardiniera 1775, Wesele Figara 1786, Cosí fan tutte 1790) oraz niem. singspielu (Bastien und Bastienne 1768, Uprowadzenie z seraju 1782 oraz Czarodziejski flet 1791, którego tematyka stała się punktem wyjścia romant. opery niem.); w dramma giocoso Don Giovanni (1787) zespolił elementy komiczne i poważne. W twórczości instrumentalnej Mozarta na pierwszy plan wysuwają się formy cykliczne, gł. symfonie (49), m.in. D-dur zw. Paryską, C-dur zw. Linzką, D-dur zw. Haffnerowską, D-dur zw. Praską, a zwł. 3 ostatnie z 1788: Es-dur, g-moll, C-dur zw. Jowiszową. W sonatach (19) i koncertach fortepianowych (28) oraz w sonatach skrzypcowych (33) i w kilkunastu koncertach na skrzypce, flet, klarnet, fagot, róg, 2 i 3 fortepiany, 2 skrzypiec, skrzypce i altówkę, flet i harfę — przyjął Mozart 3-częściowy cykl sonatowy, natomiast w kwartetach smyczkowych (23), zwł. późniejszych, cykl 4-częściowy (z menuetem); nadto skomponował 4 fantazje, ronda, wariacje na fortepian, 6 kwintetów smyczkowych, 8 triów fortepianowych, ponad 30 divertimenti i serenad na orkiestrę (m.in. popularna Eine kleine Nachtmusik), 18 mszy, Requiem (dokończone przez F.X. Süssmayra), motety, pieśni. Katalog kompozycji Mozarta opracował L. von Köchel (Köchel-Verzeichnis, skrót: K.V.); nowe wyd. zbiorowe dzieł Mozarta (w planie 120 tomów) wychodzi w Salzburgu od 1955. Cennym źródłem wiedzy o życiu i twórczości Mozarta są jego Listy (przekład pol. I. Dembowskiego 1991).

MONIUSZKO STANISŁAW

MONIUSZKO STANISŁAW (1819–72), kompozytor; od 1840 organista, dyrygent teatru i nauczyciel gry fortepianowej w Wilnie; odbywał podróże do Warszawy, Petersburga, Weimaru, Paryża; od 1858 dyr. opery, 1864–72 wykładał w Inst. Muz. w Warszawie. Moniuszko był czołowym kompozytorem pol. 2 poł. XIX w. i po F. Chopinie gł. przedstawicielem stylu nar. w muzyce pol.; stał się twórcą pol. opery nar. i gł. reprezentantem liryki wok.; o nar. charakterze jego dzieł zdecydowały elementy folkloru pol. (stylizacje pol. tańców lud. w operach) oraz wątki tematyczne tekstów, do których tworzył muzykę — obrona sprawy chłopskiej w stosunkach społ. (Halka), utrwalanie tradycji patriotycznych i piękna pol. obyczaju (Hrabina, Straszny dwór); opery Moniuszki cechuje bogactwo inwencji melodycznej, trafność muz. charakterystyki postaci i barwność scen rodzajowych; opery: Halka (libretto W. Wolskiego, wersja 2-aktowa wyst. w Wilnie 1848, wersja 4-aktowa wyst. w Warszawie 1 I 1858), Flis (1858), Hrabina (1860), Verbum nobile (1861), Straszny dwór (1865), Paria (1869); operetki i wodewile: Nocleg w Apeninach (1839), Karmaniol (1840), Nowy Don Kichot (1841), Loteria (1843), Jawnuta (1852); balety: Monte Christo (1866), Na kwaterunku (1868); Moniuszkę inspirowały utwory pol. poetów, zwł. A. Mickiewicza; skomponował ponad 300 pieśni solowych publikowanych gł. w Śpiewnikach domowych (zeszyty 1–6 1844–59, zeszyty 7–12 wyd. pośmiertne 1876–1910); najpopularniejsze z nich: Dziad i baba, Pieśń wieczorna, Znaszli ten kraj, O matko moja, Stary kapral, Prząśniczka; kantaty: Milda (1848), Nijoła (1852), Widma (1865, wykonywana jako muz. ilustracja do II cz. Dziadów), Sonety krymskie (1868); ballada Pani Twardowska (1869); msze, 4 Litanie Ostrobramskie, Requiem; uwertura fantastyczna Bajka (1848), 2 kwartety smyczkowe, utwory fortepianowe, prace teoret. (Pamiętnik do nauki harmonii 1871). Od 1965 ukazują się zamierzone na 34 tomy Dzieła Moniuszki; Listy zebrane (1969); 1992 został zainicjowany w Warszawie I Międzynar. Konkurs dla Młodych Wokalistów im. S.Moniuszki

MAHLER GUSTAV

MAHLER GUSTAV (1860–1911), austr. kompozytor i dyrygent; działał jako dyrygent operowy, m.in. w Budapeszcie, Hamburgu, 1897–1907 w Wiedniu (32 premiery) i 1907–11 w Nowym Jorku (Metropolitan Opera, filharmonia); twórczość utrzymana w stylu neoromant.; 10 monumentalnych symfonii opartych na oryginalnych założeniach programowo-ilustracyjnych: I (1888), zw. Tytan; II (1894), zw. Zmartwychwstanie; III (1896); w VIII (1907), zw. Symfonią tysiąca (I cz. Veni creator, II cz. scena z Fausta J.W. Goethego), M. wprowadził wielki zespół wok.-instrumentalny; ponadto pieśni należące do najwybitniejszych dzieł neoromant. liryki wok., m.in. cykle: Pieśni wędrownego czeladnika (1885), Czarodziejski róg pacholęcia (1888–99) — niektóre wprowadzone do symfonii, Treny dziecięce (1904), Pieśń o Ziemi (1908) — symfoniczny cykl 6 pieśni opartych na poezji chińskiej.

LISZT FERENC

LISZT FERENC (1811–86), węg. kompozytor i pianista; od 1823 studiował w Paryżu (przyjaźń z F. Chopinem i H. Berliozem); 1839–47 odbył wiele tournées koncertowych (1843 w Polsce); od 1848 przebywał w Weimarze; działał tam jako pedagog, kier. i dyrygent opery, wystawiając współcz. dzieła, m.in. opery R. Wagnera (z którym łączyła go przyjaźń); 1861 przeniósł się do Rzymu, 1865 przyjął niższe święcenia kapłańskie; w ostatnich latach życia działał w Budapeszcie (1875 dyr. nowo powstałej akad. muz.), Weimarze i Rzymie. Liszt był czołowym twórcą neoromantyzmu w muzyce; stworzył gatunek poematu symfonicznego, rozwinął fakturę fortepianową, którą kształtował na wzorach orkiestrowych z uwypukleniem czynnika wirtuozowskiego. Główne kompozycje: poematy symfoniczne (Tasso 1849, Prometeusz 1850, Preludia 1854, Mazepa 1854), symfonie programowe (Faustowska 1854, Dantejska 1856), utwory na fortepian: 2 koncerty (1849, 1986), Lata pielgrzymstwa (3 cykle 1853–77), Sonata h-moll (1853), 2 legendy (1862), wirtuozowskie etiudy, ballady, 19 Rapsodii węgierskich, liczne transkrypcje; nadto oratoria (Legenda o św. Elżbiecie 1862, Chrystus 1866), msze (Węgierska msza koronacyjna 1867), pieśni; także liczne pisma, książka Fryderyk Chopin (1852).

LEHÁR FERENC

LEHÁR FERENC (1870–1948), kompozytor węg.; gł. przedstawiciel operetki  nowowiedeńskiej; początkowo komponował opery, utwory orkiestrowe; sławę przyniosły mu operetki:  Wiedeńskie kobietki (1902), Wesoła wdówka (1905), Hrabia Luxemburg (1909), Cygańska miłość (1910), Kraina uśmiechu (1929) i Giuditta (1934), zbliżona charakterem do opery; nadto pieśni, marsze, walce (Złoto i srebro, Walc koloraturowy).

HAYDN JOSEPH

HAYDN JOSEPH (1732–1809), kompozytor austr.; najstarszy z tzw. klasyków wiedeńskich; 1761–90 kapelmistrz na dworze książąt P.A. i M. Esterházych w Eisenstadt; 1790 osiadł w Wiedniu; 2 podróże do Londynu (1791 i 1794), uwieńczone wielkimi sukcesami (doctor h.c. uniw. w Oksfordzie), zainspirowały powstanie 12 symfonii „londyńskich” (nr 93–104) oraz 2 oratoriów: Stworzenie świata (1798) i Pory roku (1801). Haydn rozwinął podstawowe gatunki muzyki instrumentalnej — symfonię, koncert, sonatę, kwartet, wykształcone w szkole starowiedeńskiej i mannheimskiej. Stworzył również podstawy stylu klas., zwł. przez udoskonalenia cyklu sonatowego i formy sonatowej oraz ustalenie składu klas. orkiestry symfonicznej; kompozycje Haydna — 104 symfonie, niektóre o programowych lub okolicznościowych tytułach: Poranek (nr 6), Filozof (nr 22), Pożegnalna (nr 45), La Chasse (nr 73), 6 symfonii „paryskich” (nr 82–87), Wojskowa (nr 100), Zegarowa (nr 101); 83 kwartety smyczkowe, m.in. Kwartety słoneczne op. 20, Kwartety rosyjskie op. 33, Kwartet cesarski op. 76 nr 3; nadto koncerty, divertimenta, tria, sonaty fortepianowe, utwory na baryton (instrument smyczkowy), opery, msze, kantaty, pieśni, austr. cesarski hymn Gott erhalte.

HÄNDEL, Haendel, GEORG FRIEDRICH

HÄNDEL, Haendel, GEORG FRIEDRICH (1685–1759), niem. kompozytor i organista; największy obok J.S. Bacha mistrz muzyki baroku; 1702 organista katedry w Halle, od 1703 w orkiestrze opery w Hamburgu; 1706–09 we Włoszech, gdzie koncertował na organach i klawesynie, od 1712 w Londynie (1727 obywatelstwo ang.). W twórczości Händla krzyżują się wpływy wł. z tradycjami polifonii niem. i muzyki angielskiej. Początkowo tworzył gł. opery (ponad 40) w stylu szkoły neapolitańskiej, uwypuklając pierwiastek dram., m.in.: Almira (1705), Rinaldo (1711), Radamisto (1720), Giulio Cesare (1725), Rodelinda (1726), Orlando (1733), Deidamia (1741) i komiczna — Kserkses (1738). Niepowodzenia teatru operowego Händla w Londynie sprawiły, że poświęcił się gł. formie oratorium (ponad 30) z tekstem angielskim. Monumentalne oratoria (Deborah 1733, Święto Aleksandra 1736, Saul 1739, Samson 1741, Mesjasz 1742, ze słynnym Alleluja, Juda Machabeusz 1747, Jefta 1752) o tematyce bibl. i świeckiej, z udziałem potężnych chórów, stały się podstawą kultu Händla w W. Brytanii jako kompozytora nar., ugruntowały też ang. tradycje chóralne. Ponadto tworzył kantaty, ody (Oda na dzień św. Cecylii 1739), ok. 20 anthems na oficjalne uroczystości, duety kamer., arie; muzyka instrumentalna: 12 Concerti grossi (1739), Muzyka na wodzie (1717) i Muzyka sztucznych ogni (1749), sonaty triowe i solowe z towarzyszeniem basso continuo, utwory klawesynowe (sonaty, suity, fugi), 21 koncertów organowych. Coroczne festiwale Händla odbywają się od 1952 w Halle. Patronat na wyd. dzieł Händla objęły: zał. 1843 Händel Society (13 t. do 1855), Deutsche Händel-Gesellschaft (100 t. do 1894) i zał. 1955 Händel-Gesellschaft.

GERSHWIN GEORGE

GERSHWIN GEORGE (1898–1937), amer. kompozytor i pianista; twórczość wykazująca wpływ jazzu oraz amer. muzyki rozrywkowej; Błękitna rapsodia (1923), Amerykanin w Paryżu (1928), Koncert fortepianowy (1925), opera o tematyce murzyńskiej Porgy and Bess (1935), muzyka do ok. 30 rewii i komedii muz., do filmów i wielu piosenek.

DVOŘÁK, Dworzak, ANTONÍN

DVOŘÁK, Dworzak, ANTONÍN (1841–1904), kompozytor czes.; od 1891 prof., a od 1901 dyr. konserwatorium w Pradze; 1892–95 dyr. konserwatorium w Nowym Jorku; w twórczości, wyrastającej z tradycji muzyki klas. i neoromant. (wpływy J. Brahmsa, R. Wagnera), nawiązał po 1875 do folkloru czes. i ogólnosłow., stał się jednym z gł. twórców czes. szkoły nar.; 10 oper (Diabeł i Kasia 1899, Rusałka 1901), 9 symfonii (IX e-moll „Z Nowego Świata” 1893, z elementami folkloru amer.), poematy symfoniczne, uwertury (Husycka 1883), Koncert skrzypcowy a-moll (1880), Koncert wiolonczelowy h-moll (1895), Tańce słowiańskie (2 serie 1878 i 1887), Rapsodie słowiańskie (1878), utwory rel. (Stabat Mater 1877), chóralne, kamer., fortepianowe (mazurki, humoreski), pieśni.

DONIZETTI GAETANO

DONIZETTI GAETANO (1797–1848), kompozytor wł.; w ponad 70 operach (poważnych i komicznych) nawiązywał do stylu G. Rossiniego; trwałą pozycję w repertuarze operowym zdobyły: Napój miłosny (1832), Łucja z Lammermoor (1835), Córka pułku (1840), Faworyta (1840), Linda z Chamonix (1842), Don Pasquale (1843).

DEBUSSY CLAUDE ACHILLE

DEBUSSY CLAUDE ACHILLE (1862–1918), kompozytor franc.; na estetykę Debussy'ego silnie wpłynęły ówczesne prądy w malarstwie (impresjoniści), a zwł. środowisko symbolistów, także poznanie muzyki ros. (M.P. Musorgskiego) i muzyki egzotycznej; Debussy stał się twórcą i gł. przedstawicielem impresjonizmu w muzyce, który w skrystalizowanej postaci znalazł wyraz w utworze symfonicznym Popołudnie fauna (1894); twórczość Debussy'ego. jest także wyrazem innych tendencji XX w. — ekspresjonizmu, folkloryzmu (np. Iberia), neoklasycyzmu. Debussy stworzył nowe zasady organizacji materiału dźwiękowego; doprowadził do autonomizacji harmoniki, wydobycia jej wartości pozafunkcyjnych, do znacznego wzbogacenia efektów dynamicznych, fakturalnych, otwierając muzyce eur. XX w. nowe drogi rozwoju. W twórczości fortepianowej nawiązał do tradycji miniatury instrumentalnej — tworzył kompozycje programowe o poet. tytułach (Światło księżyca, Ogrody w deszczu); przeważnie publikował je w cyklach: Dwie arabeski (1888), Suite bergamasque (1905), Kącik dziecięcy (1908), Preludia (z. 1–2 1910–13), Etiudy (1915); dalsze utwory orkiestrowe: Nocturnes (1899), Morze (1905), Images (1906–12, z 3-częściową suitą Iberia); oratoryjne misterium Męczeństwo św. Sebastiana (1911); opera Peleas i Melizanda (1902, do tekstu M. Maeterlincka); balet Jeux (1913), kantaty, utwory kamer., pieśni; wybór artykułów i felietonów Monsieur Croche (1922).

CZAJKOWSKI PIOTR I.

CZAJKOWSKI PIOTR I. (1840–93), kompozytor ros.; 1866–78 prof. konserwatorium w Moskwie; dzięki pomocy materialnej N. von Meck poświęcił się wyłącznie pracy twórczej; odbywał podróże koncertowe po Europie (1891 w Ameryce Pn.), dyrygując swymi kompozycjami; muzyka Czajkowskiego łączy eur. osiągnięcia techniki kompozytorskiej z pierwiastkami nar.; cechuje ją bogactwo inwencji melodycznej i głęboki emocjonalizm; w symfoniach wiąże Czajkowski romantyczne założenia programowe z klas. jasnością formy; w operach skupia się na psych. konfliktach bohaterów, co powoduje przewagę pierwiastków lirycznych; muzyka sceniczna — opery: Wojewoda (1869), Eugeniusz Oniegin (1879), Mazepa (1884), Trzewiczki (1887, wg N.W. Gogola), Dama pikowa (1890, wg A.S. Puszkina), Jolanta (1892) i in.; balety: Jezioro łabędzie (1877), Śpiąca królewna (1890), Dziadek do orzechów (1892); symfonie: I g-moll „Zimowe marzenia” (1866), IV f-moll (1877), V e-moll (1888), VI h-moll, zw. Patetyczną (1893), Manfred (1885); uwertury, fantazje: Romeo i Julia (1869), Burza (1873), Francesca da Rimini (1876); poematy symfoniczne, Kaprys włoski (1880); Koncert skrzypcowy (1878), Wariacje „Rokoko” na wiolonczelę i orkiestrę (1876); muzyka fortepianowa: Koncert b-moll (1875), cykl miniatur Pory roku (1876); utwory kamer., pieśni.

BRAHMS JOHANNES

BRAHMS JOHANNES (1833–97), kompozytor niem.; od 1848 występował publicznie jako pianista, m.in. w duecie ze skrzypkiem J. Joachimem; entuzjastyczna ocena jego twórczości, wyrażona 1853 przez R. Schumanna w czasopiśmie „Neue Zeitschrift für Musik”, wzbudziła zainteresowanie Brahmsa jako kompozytorem u wydawców (Breitkopf & Härtel, później N. Simrock) i publiczności koncertowej; 1862 osiadł w Wiedniu; swoją twórczością zapoczątkował nurt klasycyzujący w muzyce 2 poł. XIX w., podjęty przez M. Regera i neoklasyków XX w., przeciwstawiający się nurtowi muzyki programowej F. Liszta i R. Wagnera; Brahms nawiązywał do twórczości L. van Beethovena i form baroku, ale przejął od romantyków gatunki liryki wok., tendencję do wykorzystywania elementów lud.; jego muzykę orkiestrową i kamer. charakteryzuje nasycone, pełne brzmienie; 4 symfonie (c-moll 1876, D-dur 1877, F-dur 1883, e-moll 1885), uwertury (Akademicka 1880, Tragiczna 1881), 2 serenady, Wariacje na temat Haydna (1873), 2 koncerty fortepianowe (d-moll 1858, B-dur 1881), Koncert skrzypcowy D-dur (1878), Koncert a-moll na skrzypce i wiolonczelę (1887), Niemieckie requiem (1868),  kantaty, utwory kamer., fortepianowe (3 sonaty, wariacje, ballady, rapsodie, intermezza, fantazje, walce, Tańce węgierskie 1852–69, na 4 ręce), chóralne oraz ponad 200 pieśni solowych.

BORODIN ALEKSANDR P.

BORODIN ALEKSANDR P. (1833–87), kompozytor ros., z zawodu chemik; przedstawiciel Potężnej Gromadki; w twórczości nawiązywał do neoromantyzmu i tradycji muzyki ros.; 2 symfonie (Es-dur 1867, h-moll, zw. Bohaterską 1876), obraz symfoniczny W stepach Azji Środkowej (1880), opera Kniaź Igor (1890, wg Słowa o wyprawie Igora, ze znanymi Tańcami połowieckimi), dokończona przez N.A. Rimskiego-Korsakowa i A.K. Głazunowa, utwory kamer., pieśni.

BIZET GEORGES

BIZET GEORGES (1838–75), kompozytor franc.; twórca opery Carmen (wg noweli P. Mériméego), wyst. 1875, opartej na muz. folklorze hiszp. i cygańskim, która zdobyła świat. popularność; inne opery: Poławiacze pereł (1863), Piękne dziewczę z Perth (1868) i Djamileh (1872), nadto 2 suity z muzyki do dramatu A. Daudeta Arlezjanka (1872), Symfonia C-dur (1855), utwory fortepianowe, pieśni.

BERLIOZ HECTOR

BERLIOZ HECTOR (1803–69), kompozytor franc.; wybitny przedstawiciel romantyzmu muz.; twórca nowego typu symfonii programowej; w Symfonii fantastycznej (Epizod z życia artysty, cz. 1–5 1830) po raz pierwszy zastosował motyw przewodni; twórca symfonii dram. (Romeo i Julia na głosy solowe, chóry i orkiestrę 1839); wielki nowator w zakresie instrumentacji (znaczne powiększenie składu orkiestry) i techniki orkiestracji (Traité d'instrumentation et d'orchestration modernes 1844); opery (Benvenuto Cellini 1838, Trojanie 1859), legenda dram. Potępienie Fausta (1846), symfonia Harold w Italii (1834), Requiem (1837), z 4 orkiestrami dodatkowymi, Te Deum (1849); Z pamiętników.

BEETHOVEN LUDWIG van

BEETHOVEN LUDWIG van (1770–1827), kompozytor niem.; jeden z klasyków wiedeńskich i największych twórców muzyki. Do 1792 przebywał w rodzinnym mieście Bonn, gdzie był muzykiem nadwornym. W 1792 wyjechał do Wiednia; uczył się m.in. u J. Haydna i A. Salieriego, wsławił się jako pianista i improwizator (1795 pierwszy koncert publ.). W 1796 odbył podróże m.in. do Pragi i Berlina. W Wiedniu zaprzyjaźnił się z hr. F. von Brunswik i jego siostrami, Teresą i Józefiną (jedna z nich jest prawdopodobnie adresatką listów „do nieśmiertelnej ukochanej”). Dzięki pomocy materialnej możnych mecenasów oraz wydawaniu swych dzieł Beethoven tworzył jako niezależny artysta. Jego światopogląd, postawę estet. ukształtowały humanist. tendencje oświecenia, hasła subiektywizmu i uwielbienia natury okresu Sturm und Drang i idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Osobista tragedia — zanikanie słuchu (wynikiem psych. załamania Beethovena był list do braci — „testament heiligenstadzki” z 1802) i zupełna głuchota od 1818, nie zachwiała postawą Beethovena jako twórcy. Sztuka Beethovena nie oznacza rezygnacji, jest wyrazem dram. walki i afirmacji życia. Szkice i notatki Beethovena ukazują niezwykle dynamiczny proces twórczy — dążenie do doskonałego opanowania materii dźwiękowej. Jako kompozytor z przełomu epok klasycyzmu i romantyzmu w muzyce, wybitny nowator w zakresie formy, faktury instrumentalnej (rozbudowa orkiestry) — Beethoven wytyczył kierunek rozwoju muzyki na cały XIX w. Z twórczości orkiestrowej na pierwsze miejsce wysuwają się symfonie: I — C-dur (1800), III — Es-dur, zw. Eroica (1803), V — c-moll (1808), z unisonowym motywem „losu” we wszystkich częściach; VI — F-dur, zw. Pastoralną (1808), 5-częściowa, oddająca wiejską atmosferę; IX — d-moll (1824), z finałową kantatą do słów Ody do radości F. Schillera, wyrażającą ideę ogólnoludzkiego braterstwa; uwertury programowe (Coriolan 1807, Egmont 1810), 5 koncertów fortepianowych (III — c-moll 1802, V — Es-dur 1809), Koncert skrzypcowy D-dur (1806). Utwory kameralne: 10 sonat na skrzypce i fortepian (A-dur, zw. Kreutzerowską 1803), 6 sonat na wiolonczelę i fortepian, tria, 17 kwartetów smyczkowych, kwintety, sekstety, septet, oktet; na fortepian: 32 sonaty (c-moll Patetyczna 1799, cis-moll zw. Księżycową 1801, C-dur zw. Waldsteinowską 1804, f-moll zw. Appasionata 1805, Es-dur Les Adieux 1810, B-dur Für das Hammerklavier 1818), wariacje (m.in. C-dur na temat walca A. Diabellego 1823), bagatele, ronda. Spośród dzieł wok.-instrumentalnych najważniejsze są: jedyna opera Fidelio (3 wersje 1805–14, z 3 uwerturami Leonora I, II, III, oraz uwerturą Fidelio); wielka msza symfoniczna Missa Solemnis (1823); oratorium Chrystus na Górze Oliwnej (1803), pieśni (Adelaida, cykl Do dalekiej ukochanej).

BARTÓK BÉLA

BARTÓK BÉLA (1881–1945), węg. kompozytor, pianista i etnograf muz.; zebrał ponad 16 tys. autentycznych melodii węg., słowac., rum., serbskochorw., arab., tur. i in.; od 1907 prof. konserwatorium w Budapeszcie; 1940  wyemigrował do Stanów Zjedn.; uznany za jednego z klasyków muzyki XX w.; twórczość Bartóka, przepojoną elementami węg. folkloru, cechuje żywiołowa rytmika, harmonika wyzwolona z więzów systemu funkcyjnego, bogactwo kolorystyki dźwiękowej (oryginalne wykorzystanie perkusji); opera Zamek Sinobrodego (1918); balety: Drewniany książę (1917), Cudowny Mandaryn (1926); utwory fortepianowe: Allegro barbaro (1911), 3 koncerty,  zbiór Mikrokosmos (1926–39); Muzyka na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę (1936), Koncert na orkiestrę (1943); koncerty: na skrzypce (1937), altówkę (1945); muzyka kamer. (6 kwartetów smyczkowych), opracowania melodii ludowych.

BACH JOHANN SEBASTIAN

BACH JOHANN SEBASTIAN (1685–1750), niem. kompozytor i organista; 1703–07 organista w Arnstadt i Mühlhausen, 1708–14 organista i muzyk na dworze ks. Wilhelma Ernesta w Weimarze, 1714–17 koncertmistrz kapeli weimarskiej, 1717–23 organista na dworze ks. Leopolda w Köthen, 1723–50 kantor szkoły przy kościele Św. Tomasza w Lipsku; tamże, od 1729, prowadził koncerty Collegium Musicum. Dorobek twórczy Bacha stanowi szczytowe osiągnięcie muzyki baroku, jest nie tylko syntezą dotychczasowych zdobyczy kompozytorskich, ale także przygotowaniem nowych rozwiązań techn., w pełni wykorzystanych dopiero przez romantyków. Bach uprawiał niemal wszystkie znane w baroku formy i gatunki; osiągnął mistrzostwo w zakresie konstrukcji polifonicznych (fuga). Linia melodyczna w muzyce Bacha, wynikająca z zasady snucia motywicznego, podporządkowuje się stałej pulsacji rytmicznej; harmonika jest oparta na systemie dur-moll, ale harmoniczne konsekwencje polifonii Bacha wykraczają poza barok. i klas. pojmowanie systemu funkcyjnego. Za życia był znany i ceniony gł. jako organista i pedagog; popularność Bacha jako kompozytora datuje się od 1829, kiedy to F. Mendelssohn-Bartholdy w 100 lat po prawykonaniu odtworzył jego Pasję wg św. Mateusza (1729). Ważniejsze kompozycje: Pasja wg św. Jana (1723), Magnificat (1723), Msza h-moll (1733), ponad 200 kantat kośc. i świeckich, motety, chorały; muzyka instrumentalna: suity, koncerty, 6 Koncertów brandenburskich (1721); utwory kamer.; utwory na instrumenty klawiszowe: suity, toccaty, Das wohltemperierte Klavier (t. 1–2 1722–44), Suity angielskie (ok. 1722), Suity francuskie (1722), Koncert włoski (1734), Wariacje Goldbergowskie (1742); twórczość organowa: fantazje, preludia, fugi, opracowania chorałowe; Musikalisches Opfer (1747), Kunst der Fuge (1750).